بناهاي تاريخي خميني شهر
خميني شهر با ميراث هايي بازمانده از شش هزار سال تاريخ ، يكي از مهم ترين و جالب ترين مناطق براي جهانگردان بوده و با جاذبه هاي بي شمار فرهنگي خود چون يادگارهاي گرانبهاي باستاني و تاريخي ، با معماري ويژه و سنتي مراكز ديني و اماكن مذهبي و فرهنگ سنتي و قبور باستاني مي تواند دنياي تازه اي را به روي جهانگردان و زبان شناسان و باستان شناسان تشنه فرهنگ و تمدن بگشايد .
معماري سنتي خميني شهر روندي پيوسته ، ملايم و استوار را تا دوره قاجار پيمودو دگرگوني هاي لازم در هر مرحله يا دوره متناسب با نيازها و خواسته ها در ان پديدار شد تا به بهترين نحو ممكن و متناسب با شريط و امكانات در هر دوره ، پاسخگوي نيازهاي كاركردي ، فضايي و بصري ممكن باشد .
بناهاي خميني شهر در را در چهار گروه كلي از اين قرار مي توان تقسيم نمود :
1- ابنيه مذهبي : مساجد و مناره ها ، بقاع متبركه ، تكيه و حسينيه ها و … ) مثل مسجد جامع خوزان – مسجد جامع فروشان – مسجد زنجيري – ورنوسفادران – مسجد درب سيد – مسجد آقاعلي اكبر –مسجد جامع آدريان – مسجد جامع كوشك و مسجد ملاحيدرعلي و مسجد سرپل فروشان ، مسجد ملامحسن شمس آباد ، مسجد جامع اندوان و مسجد جامع دستگرد .
2- ابنيه مسكوني و تشريفاتي ( كاخ ها و قصر ها ، ديوان هاي دولتي ، برج ها ) : خانه سرتيپ سدهي – خانه مجيري ها – تالار ملك زاده و خانه هاي محمد باقر درچه اي ، خانه تركيان و منزل عبدالكريم توكلي و خانه محمد علي حاج حسن و خلوت كازروني در دستگرد و خانه لطفعلي و حاج علي در اسفريز و تالار حاج ابوالحسن در اندوان ...
3-مراكز تعليماتي و تحقيقاتي ( مدارس ، دانشگاه ، كتابخانه ها و رصد خانه ها و .... ) مكتب خانه هاي سده .
4- ابنيه عام المنفعه ( بيمارستانها و درمانگاهها ، حمام ها ، كاروان سراها و ميهمان خانه ها ، سدها و بندها و پل ها ، بازار ها و سوق ها و..... ) حمام كوچك و بزرگ يا حمام توده اي فروشان و حمام سرپل – كاروان سراي حاج علي – برج هاي كبوترخانه
مسجد جامع خوزان
مسجد جامع خوزان از نوع مساجد چهار ايوان با حياط مربع که در هز ضلع آن ايواني قرار گرفته و ايوان جنوبي داراي گنبدي در بالاي آن است اين مسجد قابل مقايسه با مساجد زواره ، اردستان است بناي چهار ايواني از قبل از اسلام هم وجود داشته است مثل کاخ آشور که در دوره اشکاني به اين پلان ساخته شده است . خوزان از نواحي قديم خميني شهر است و کهندژ قديمي ترين قسمت آن است بزرگترين و مهمترين مسجد سده در اين محله واقع شده است ، شيوه معماري تاريخ بناي مسجد تا قرن هشتم هجري ميرساند ولي آثار فعلي مخصوصاً تزئينات آن بيشتر از عهد صفويه است .
مسجد جامع فروشان :
اين مسجد در دوشنبه بازار فروشان قراردارد و دراواخر دوران حکومت آقامحمد خان و آغاز زمامداري فتحعلي شاه ساخته شده است . اين مسجد با 4000 مترمربع مساحت ، داراي شبستاني با ستون هاي سنگي و محکم ، طاق و چشمه هاي استوار ، دو درب ورودي ، دو محراب نفيس با گچ بري و کاشي کاري هاي زيبا ، برگرفته از معماري اصيل اسلامي است صحن اين مسجد با ايوانچه و صفه بزرگ هم اکنون براي حسينيه استفاده مي شود براي بازسازي اين بنا تاکنون 18 ميليون تومان از محل کمک هاي مردمي هزينه شده است .
مسجد جامع کوشک
اين مسجد جامع مستطيلي شکل است و داراي گنبد و شبستان و کاشيکاري نفيس و قديمي است که به زمان صفويه نسبت مي دهند . د کوشک آثار قلعه اي مخروبه است که برخي از مردم آن را متعلق به دوران بهرام گور نسبت مي دهند .
مسجد جامع دستگرد
بنابر باورهاي محلي قبل از ظهور اسلام در مکان اين مسجد آتشگاه يا بتکده اي بوده است . در زير ساختمان صفوي فعلي مسجد ، زير زميني است که همچون معبد آناهيتاي بيشاپور چندين متر پايين تر از سطح فعلي قرار گرفته و از سنگ لاشه و ملات براي ايجاد ديوار و پي ان استفاده شده است . احتمالاً در دوران ايلخانان مغول ، مدتي اين مکان به عنوان بتکده محسوب مي شده تا اين که غازان خان فرماني صادر کرد مبني بر اين که مجسمه هاي بودا و بت ها را ويران کنند و به دنبال اين دستور مردم تنديس ها را شکستند و بر سر چوب مي کردند .
زيارتگاه ها :
زيارتگاه ها که در زمره¬ي جاذبه هاي فرهنگي محسوب مي شوند در کشور ما فراوان اند . سده نيز در خاک خود نمونه هايي از اسوه هاي فضيلت و بزرگواري را جاي داده است . آرامگاه امامزاده سيد محمد نجم الدين ، امامزاده ابراهيم درب سيد ، امامزاده ابراهيم باولگان ، امامزاده سد محسن تيرانچي ، امامزاده سيد ابوالحسن دستگرد ، امامزاده حميده وسعيده خاتون درچه ، امامزاده سيد محمد از زيارتگاههاي معروف شهر مي باشد .
مقابر از لحاظ معماري اسلامي به دو دسته تقسيم مي شوند :
1- مقابر زيارتي : که داراي ايوان ، گنبد ، مناره و حياط دارد مثل امامزاده سيد محمد و امامزاده پيرنجم الدين
2- مقابر عادي و شخصي: اين مقابر از نظر پلان ، تزئينات و مصالح ساختماني متنوع مي باشند و گاه تنها به سنگ قبري ارزشمند منحصر مي شوند مثل بقعه¬ي ميرمحمد اشرف و بقعه¬ي سيد اشرف گاردر .
ابنيه تشريفاتي
1- کاخ ها و قلعه ها و باغ ها
قلعه خوشاب :
خوشاب در واژه نامه همداني ، آلبالو و گيلاس نيم پخته در شکر معنا مي دهد . طول و عرض اين قلعه حدود 917 متر و داراي 4 برج است . اين قلعه که تنها ديواره هاي آن باقي مانده ، به مسافت تقريبي دو هکتار دردوران حکومت احمد شاه بنا شده است . قلعه خوشاب در روزگار خود شامل حمام و دکان و چاه آب و اتاق هاي زيادي بوده و افراد زيادي درآن زندگي مي کرده اند . چهار برجک براي ديده باني در اين قلعه احداث شده در هر برج سوراخهايي قراردارد که بوسيله اين شکافها تمام اطراف قلعه زير نظر گرفته مي شده تا راهزنان به قلعه حمله نکنند .
کهندژ
کهندژ خوزان از نظر تقسيمات شهرهاي پيش از اسلام به بنايي گفته مي شد که بخش اداري و نظامي را تشکيل مي داد و ديواري بلند اين مجموعه را از ساير نقاط مجزا مي کرد « کهندژ جايگاه و سکونت گاه حکام و درباريان واسپوهران بود اين بخش در مرکز و بهترين نقطه شهر و اغلب در سطحي بالاتر از ساير نقاط ، جاي داشت و توسط دروازه اي به سمت شرق به خارج راه داشت